Markaziy bank: so‘mning ikki yo‘nalishli harakatga o‘tishi bozordagi kutilmalarni tubdan o‘zgartirdi

Markaziy bank 2025-yil aprelidan boshlab valyuta bozorida ikki yo‘nalishli (two-way) kurs shakllanishi boshlanganini va bu jarayon bozor ishtirokchilari kutilmalarini keskin o‘zgartirganini ma’lum qildi. Bank vakilining so‘zlariga ko‘ra, uzoq yillar davomida shakllangan “doimiy qadrsizlanish” kutilmalari buzilib, biznes endi narx shakllantirishda qo‘shimcha 15–20%lik “devalvatsiya ustamasi” qo‘shmayapti.

Asosiy faktlar:

1. So‘mning mustahkamlanishi import inflyatsiyasini pasaytirdi

Joriy yil boshidan so‘m 7% ga yaqin mustahkamlandi. Bunga eksportning o‘sishi, pul o‘tkazmalaridagi barqaror oqim va investitsiyalarning ko‘payishi ta’sir ko‘rsatgan. Import qilinadigan tovarlar narxining pasayishi natijasida tovarlar bo‘yicha inflyatsiya 5,8% gacha tushdi.

2. Bozor volatiliteti ikki baravar oshdi — bu qadam erkin kurs uchun muhim bosqich

Oldin so‘mning kunlik tebranishi atigi 0,1% bo‘lgan bo‘lsa, hozir bu ko‘rsatkich 0,3–0,4% atrofida. Markaziy bank buni “sog‘lom volatilitet” deb atab, rivojlanayotgan bozorlar darajasiga yaqinlashayotganini qayd etdi.

3. Bozordagi narxni endi tijorat banklari belgilamoqda

Banklarning market-meyker sifatidagi roli keskin oshgan. Qimmat bo‘lgan majburiy depozit talablari bekor qilingan, banklarga ochiq valyuta pozitsiyasi bo‘yicha erkin ish yuritishga ruxsat berilgan.

Shu bilan birga:

• har kuni 10:30 da valyuta auktsioni natijalari e’lon qilinadi;
• 16:00 da rasmiy kurs chiqadi;
• valyuta bozoriga oid oylik sharhlar qayta joriy etilgan.

4. Markaziy bank: “Intervensiya qilmayapmiz — rezervlarni ko‘ring”

Markaziy bank valyuta bozorida narxni belgilovchi emas, bozor narxini qabul qiluvchi (price taker) rolida ishlayotganini ta’kidladi.

Maqsad — to‘liq erkin suzuvchi (free float) kursga o‘tish.

Markaziy bank vakili Nodir Achilov shunday dedi:

Agar biz bozorga bosim o‘tkazayotgan bo‘lsak, xalqaro rezervlar kamaygan bo‘lardi. Ammo aksincha — ularning hajmi oshmoqda.

Hozir davlat va Markaziy bankning bozor operatsiyalari umumiy taklifning 23–24% ini tashkil etmoqda (2023-yilda — 34%).

5. De-dollarizatsiya: depozitlar va kreditlarda dollarlashuv pasaymoqda

So‘mning mustahkamlanishi fonida:

• aholi va biznes depozitlaridagi dollarlashuv kamaymoqda;
• kreditlar bo‘yicha dollarlashuv ham pasayish tendensiyasida;
• korxonalar tashqi qarzlarni qaytarish xarajatlari taxminan 5% ga pasaygan.

6. Eksportchilar xavotiri: qadrlanish ularga zarar qiladimi

Markaziy bank bunga quyidagicha izoh berdi:

• aksariyat eksportchilar xomashyoni import qiladi yoki chet el valyutasida kreditga ega;
• shu sababli valyuta kursining harakati faqat salbiy emas, ijobiy ta’sir ham ko‘rsatishi mumkin.

Bank bu mavzuda alohida tadqiqotlar olib bormoqda.

7. Bozor chuqurlashmoqda: aylanish 83% YaIMga teng

Valyuta bozorining umumiy aylanmasi YaIMning 83%iga yetgan. Bu yuqori likvidlik va real sektorning bozorga faol kirayotganini ko‘rsatadi.

8. Markaziy bankning asosiy maqsadi: erkin float va kuchli bozor infratuzilmasi

• Kelgusi bosqichlar:
  narx shakllanishini yanada bozor mexanizmlariga o‘tkazish;
• CCP kabi infratuzilmalarni rivojlantirish;
• mahalliy hedging instrumentlarini yo‘lga qo‘yish (forward, futures);
• xalqaro tajribaga to‘liq mos ishlash (Yangi Zelandiya, Kanada, Buyuk Britaniya, Gruziya modeli).