O‘zbekistonda qanday soliq turlari mavjud, ularning mazmun-mohiyati

Soliq tizimi davlatning moliyaviy bazasini shakllantiruvchi, iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiruvchi va ijtimoiy adolatni ta’minlovchi asosiy vositadir. Davlatlarning soliq siyosati soliq to‘lovchilarning huquq va majburiyatlarini, shuningdek soliq organlarining vakolatlarini belgilaydi. 

Bugungi maqolada O‘zbekistondagi soliq turlari, ularning miqdori, hamda jismoniy-yuridik shaxslarga tatbiq etilishi haqida bilib olamiz. 

O‘zbekistonda qanday soliq turlari mavjud?

Soliq Kodeksining 17-moddasiga binoan mamlakat hududida quyidagi soliqlar belgilangan:

• qo‘shilgan qiymat solig‘i;
• aksiz solig‘i;
• foyda solig‘i;
• jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i;
• yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq; 
• foydali qazilmalarni qazib olganlik uchun maxsus renta solig‘i;
• suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq;
• mol-mulk solig‘i;
• yer solig‘i;
• ijtimoiy soliq.

Qo‘shilgan qiymat solig‘i 

QQS — aylanma mablagʻ soliq obyektining turiga qarab aniqlanadi. Masalan, ishlab chiqarilgan tovarlar, qurilish, taʼmirlash, ilmiy tadqiqot va shunga oʻxshash ishlar qiymati soliq obyektiga kiritiladi. Xizmatlar ko’rsatilganda esa, transport vositalari orqali bajarilgan ishlar, ijara, vositachilik haqi, infratuzilma va reklama xizmatlari qoʻshilgan qiymat soligʻiga tortiladi. Aksiz toʻlanadigan tovarlarda esa soliq obyektiga aksiz soligʻi qoʻshilgan qiymat kiritiladi. Oʻzbekistonda qoʻshilgan qiymat soligʻi 2023-yildan buyon 12% stavkada undiriladi, lekin ba’zi oziq-ovqat tovarlari uchun kamaytirilgan stavkalar mavjud.

Aksiz solig‘i 

Aksiz solig‘i — davlat tomonidan keng iste’mol tovarlari va xizmatlarga solinadigan qo‘shimcha soliqdir. Bu soliq, muayyan tovarlar (masalan, qand, tuz, tamaki, spirtli ichimliklar, avtomobillar) va xizmatlar (kommunal, transport) narxiga qo‘shiladi. Aksiz solig‘i to‘lovchilari xaridorlar bo‘lib, soliq narxning o‘ziga yoki miqdoriga foiz sifatida qo‘shiladi. Masalan, mobil aloqa xizmatlari uchun aksiz solig‘i 10% ni tashkil qiladi. 

Foyda solig‘i

Foyda solig‘i — korxona barcha soliqlarni to‘laganidan so‘ng qolgan foydadan to‘lanadi. Mulkchilik shakllarining rivojlanishi korxonalarning imkoniyatlarini kengaytirish va bozor infratuzilmasining rivojlanishiga olib keldi. Avvalgi tizimda ajratmalar korxonalarning samaradorligini ta’minlash uchun muhim bo‘lsa, endi ular nafaqat davlat korxonalari, balki hamkor tashkilotlar va xorijiy investorlarga ham yo‘naltirilmoqda. Ayni vaqtda mamlakatda daromad solig‘i 15%, ayrim toifalar uchun 20% etib belgilangan. 

Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad soligʻi 

Bunday turdagi soliq soliq solish mumkin bo‘lgan daromadga ega jismoniy shaxslardan olinadi. Bugungi kun bu turdagi soliq uchun fuqarolarning daromadidan 12% qismi ushlab qolinadi. 

Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq va foydali qazilmalarni qazib olganlik uchun maxsus renta solig‘i

Sanoatning asosiy tarmoqlaridan biri bo‘lgan qazib olish sohasida maxsus renta solig‘i joriy etilgan. Ushbu soliq turi foydali qazilmalarni qazib olganlik uchun to‘lanadi. Renta solig‘ining miqdori qazib olinadigan resursning turi, hajmi va bozor narxlariga bog‘liq holda hisoblanadi. Qonunchilikda ta’kidlanishicha, bu soliq turi davlatga resurslardan oqilona foydalanishni ta’minlash maqsadida joriy etilgan.

2025 yil uchun yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq quyidagi miqdorlarda tasdiqlandi:

• “Navoiy kon-metallurgiya kombinati» AJ va “Olmaliq kon-metallurgiya kombinati” AJ uchun oltin bo‘yicha – 10% va palladiy, kumush, mis bo‘yicha – 15%;
• “Navoiyuran” AJ uchun uran bo‘yicha – 16%;
• “O‘zbekneftgaz” AJ uchun neft, tabiiy gaz va gaz kondensati bo‘yicha –15%;
• oltindan yasalgan zargarlik buyumlarini chakana savdoda sotganlik uchun yig‘im 1 grammiga 2 000 so‘m miqdorida.

Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq

Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq O‘zbekiston Respublikasida suvdan foydalanuvchi tashkilotlar va shaxslar tomonidan to‘lanadigan soliq turi hisoblanadi. Ushbu soliqni to‘lovchilar orasida O‘zbekiston Respublikasi hududida suvdan birlamchi foydalanishni yoki suvni iste’mol qilishni amalga oshiruvchi yuridik shaxslar, faoliyatini O‘zbekiston Respublikasida doimiy muassasalari orqali amalga oshirayotgan norezident yuridik shaxslar, suvdan tadbirkorlik faoliyati uchun foydalanuvchi yakka tartibdagi tadbirkorlar hamda dehqon xo‘jaliklari kiradi

Mol-mulk solig‘i

Ushbu soliq ko’chmas mulk egalari tomonidan to’lanadi, jumladan uy-joylar, kvartiralar, dala hovli imoratlari, tadbirkorlik faoliyati uchun mo’ljallangan ko’chmas mulk obyektlari va boshqa imoratlar kiradi. Soliq stavkalari uy-joyning maydoniga qarab belgilanadi. Masalan, 2024-yildan boshlab, umumiy maydoni 200 kvadrat metrgacha bo’lgan uy-joylar uchun soliq stavkasi 0.31% ga oshirildi

Yer solig’i 

Bu — yerdan foydalanganlik uchun davlatga majburiy to’lanadigan soliq turi bo’lib, iqtisodiy mohiyati bo’yicha yer rentasini ifoda etadi. O’zbekistonda yer solig’ini o’z mulkida, egaligida yoki foydalanishida yer uchastkalari bo’lgan yuridik va jismoniy shaxslar to’laydilar

Ijtimoiy soliq

Bu turdagi soliq ijtimoiy ta’minot va sug’urta maqsadlariga xizmat qiladi. Ijtimoiy soliqning asosiy maqsadi mehnatga haq to’lashdan kelib chiqadigan daromadlar uchun hisoblab chiqariladi va bu mablag’lar ijtimoiy dasturlarni moliyalashtirishga sarflanadi. Bunda soliq stavkalari budjet tashkilotlari uchun 25%, boshqalar uchun 12% miqdorida belgilagan. 

Jismoniy va yuridik shaxslarga tatbiq etiladigan soliq mexanizmlari

Jismoniy shaxslar uchun

Fuqarolarning daromadlariga nisbatan progressiv stavkali daromad solig‘i joriy qilingan. Soliq kodeksining 18-moddasida ko‘rsatilishicha, jismoniy shaxslarning ish haqi, dividendlar, foizlar va boshqa daromad turlari soliq qo‘llanmasining turli stavkalariga ega. Masalan, mehnat faoliyatidan olingan daromadlar uchun 12% stavka qo‘llanilsa, dividendlar va foizlar uchun 5% stavka belgilangan.

Yuridik shaxslar uchun 

Korxonalar faoliyatidan olingan sof daromadga ko‘chmas mulk solig‘i va foyda solig‘i qo‘llaniladi. Soliq kodeksining 25-moddasida yuridik shaxslarning soliq hisobotini taqdim etish tartiblari, shuningdek soliq organlari bilan hamkorlik qilish prinsiplari ko‘rsatilgan. Xususan, yirik soliq to‘lovchilar uchun maxsus inspeksiyalar tashkil etilganligi ta’kidlanadi. Ijara (lizing) to‘lovlari kabi moliyaviy operatsiyalar soliq hisob-kitoblarida alohida e’tiborga olinadi.

Soliq to‘lovni amalga oshirish muddatlari

Soliq kodeksining 47-bob 340-moddasida turli soliq turlari bo‘yicha to‘lov muddatlari aniq belgilangan. Masalan, daromad solig‘i har oyning 15-sanasigacha, ko‘chmas mulk solig‘i esa yil yakunida bir martalik to‘lov sifatida amalga oshirilishi ko‘zda tutilgan. Ortiqcha to‘langan soliq summasi holatlarida to‘lovchining arizasiga ko‘ra ortiqcha summalar qaytarilishi yoki kelgusi to‘lovlar hisobiga o‘tkazilishi mumkin.

Soliq kodeksining 25-moddasiga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi, viloyat va tuman darajasidagi soliq inspeksiyalari asosiy vakolatli organlar hisoblanadi. Yirik soliq to‘lovchilar bo‘yicha maxsus inspeksiyalar tashkil etilganligi soliq nazoratini differensiallashtirish tamoyilini aks ettiradi. Bojxona organlari ham soliq undirish funksiyalarini amalga oshiradi.

Soliq to‘lovchilarning 70%dan ortig‘i elektron portallar orqali soliq deklaratsiyalarini taqdim etadi. Fiskal ma’lumotlar operatori tizimi orqali biznes subyektlarining harakatlari real vaqt rejimida monitoring qilinadi. Bu yangi texnologiyalar joriy etilishi soliq to‘plash samaradorligini oshirishga qaratilgan.

Eslatma: Ortiqcha to‘langan soliq summasi holatida to‘lovchi o‘z mablag‘larini 30 kun ichida qaytarib olish huquqiga ega. Agar soliq organlari noto‘g‘ri hisob-kitoblar natijasida ortiqcha undirilgan summalar mavjud bo‘lsa, ular foizlar bilan birga qaytarilishi shart. Bu qoida fuqarolarning moliyaviy huquqlarini himoya qilish tamoyilini aks ettiradi.

Soliq to‘lovchilar soliq organlarining qarorlariga 10 kun ichida e’tiroz bildirish huquqiga ega. Agar e’tiroz soliq inspeksiyasi tomonidan qondirilmasa, holat sudga ko‘chirilishi mumkin. Tan olingan soliq qarzi tushunchasi sud qarorlari asosida aniqlanadi va undan keyingi ijro tartiblari amalga oshiriladi.

Mamlakatdagi soliq imtiyozlari

Sanoat sohasidagi yangi loyihalar uchun 7 yilgacha soliq imtiyozlari beriladi. Maxsus iqtisodiy zonalarda faoliyat yurituvchi korxonalar aylanma solig‘idan ozod qilinishi mumkin. Bu imtiyozlar chet el investitsiyalarini jalb qilish maqsadida joriy etilgan.

Akademik muassasalar va ilmiy markazlarning faoliyati soliq solinadigan daromadlar ro‘yxatidan chiqarilgan. Xususan, ilmiy tadqiqotlar natijasida olingan daromadlar va intellektual mulkdan olingan royalti to‘lovlari uchun preferensial stavkalar qo‘llaniladi.

Xulosa

O‘zbekiston soliq tizimi so‘nggi yillarda tubdan islohot qilinmoqda, bu jarayon qonunchilikning xalqaro standartlarga moslashtirilishi, raqamli texnologiyalarning joriy etilishi va soliq imtiyozlarining differensiallashtirilishi orqali amalga oshirilmoqda.

Biroq, soliq to‘lovchilarning huquqlarini himoya qilish mexanizmlarini yanada takomillashtirish, soliq organlari xodimlarining malakasini oshirish va elektron xizmatlar tizimini kengaytirish kabi sohalarda qo‘shimcha chora-tadbirlar talab etiladi. Masalan, soliq masalalari bo‘yicha bepul konsultatsiya xizmatlarini kengaytirish va murakkab soliq holatlarini hal qilish uchun ekspert komissiyalarini tashkil etish samarali bo‘lishi mumkin